Ο ρόλος των αναμνήσεων στη διεργασία του πένθους: η προσωπική μας διαδρομή

Το πένθος είναι ένα θεμελιώδες μέρος της ζωής που βιώνει κάθε άτομο.

Όταν χάνουμε κάποιον σημαντικό σε μας άνθρωπο, μπορεί να αισθανόμαστε συντετριμμένοι, ωστόσο οι αναμνήσεις μας από αυτόν μπορούν να προσφέρουν ένα καθοδηγητικό φως μέσα στο σκοτάδι. Αυτό το άρθρο μιλάει για το πώς οι αναμνήσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην επιβίωση μας μέσα στο περίπλοκο τοπίο της θλίψης.

"Η διεργασία πένθους είναι μια επίπονη, μακρά διαδικασία που χαρακτηρίζεται από μεγάλο άγχος.  Είναι μια προσπάθεια που απευθύνεται σε συγγενείς τεθνεώτων ή σε ανθρώπους που υποφέρουν από κάποια ασθένεια και γνωρίζουν πως έχουν λίγο καιρό ακόμη μπροστά στους προκειμένου να προετοιμαστούν σωματικά και ψυχικά για την αποχώρησή τους από τη ζωή.  Ως εκ τούτου, πρόκειται για μια διαδικασία που απαιτεί λεπτό χειρισμό και κάνει αναγκαία την παρουσία μιας άριστα καταρτισμένης ομάδας επαγγελματιών υγείας και ψυχικής υγείας.  Αυτή η ομάδα θα πρέπει να μπορεί να τραβήξει κοντά της και να συντονίσει ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που σχετίζονται με τον τεθνεώτα (ή τον ασθενή): τους συγγενείς που υποφέρουν, τους φίλους της οικογένειας που έχασε το αγαπημένο πρόσωπο, τα παιδιά της οικογένειας εφόσον υπάρχουν, και ενδεχομένως, τον υπεύθυνο γιατρό ή τον δικηγόρο του τεθνεώτα που κρατούν πολύτιμες πληροφορίες για την οικονομικοκοινωνική κατάσταση του νεκρού.  Το τελευταίο συμβαίνει επειδή, όσο κι αν δεν θέλουμε να το συζητάμε ανοιχτά, ο θάνατος έχει ένα «επιχειρηματικό» κομμάτι - αυτό που σχετίζεται με τη διαχείριση ή το μοίρασμα της περιουσίας, τις πληρωμές του προσωπικού που τακτοποιεί την ταφή και την τελετή κ.λ.π.  Ωστόσο, η διεργασία πένθους είναι κυρίως μια σοβαρή δουλειά που φέρνει τους ανθρώπους αντιμέτωπους με τους ανομολόγητους φόβους τους.  Και όσο κι αν απωθεί (πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να μιλούν για το γεγονός του θανάτου), όταν λαμβάνει χώρα, η διεργασία πένθους έχει τη δυνατότητα να απελευθερώνει: πέρα από υποκρισία και ψέματα, από παιχνίδια εξουσίας και ανάληψη ρόλων, το γεγονός του θανάτου και του αφανισμού απογυμνώνει την ψυχή και αγγίζει τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης" (από το βιβλίο της Δέσποινας Λιμνιωτάκη*, Ζήτημα Ζωής και Θανάτου: ο φόβος του θανάτου, η διεργασία πένθους και το κυνήγι της ευτυχίας στην καθημερινή ζωή, 'Ιτανος: 2008. Βλέπε επίσης αποσπάσματα από το ίδιο βιβλίο, παρακάτω).

Η φύση και η ψυχολογική διάσταση της θλίψης

Η θλίψη περιλαμβάνει περισσότερα από τον πόνο μιας απώλειας. αντανακλά την αγάπη που παραμένει. Όταν κάποιος που νοιαζόμαστε πεθαίνει, μπορεί να βιώσουμε έναν ανεμοστρόβιλο συναισθημάτων. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο «The Journal of Pain and Symptom Management», περίπου το 80% των πενθούντων αναφέρουν συναισθήματα θυμού ή σύγχυσης, παράλληλα με τη θλίψη και την ανακούφιση. Οι αναμνήσεις μας κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου, μπορούν να μας παρηγορήσουν και να βαθύνουν τον πόνο μας αλλά και να αποτελέσουν ένα πολύτιμο χάρτη στην ψυχοθεραπευτική διαδρομή προς την "ίαση".

Αγκαλιάζοντας με ασφάλεια τις επίπονες αναμνήσεις

"Κυρίαρχο συναίσθημα της διαδικασίας πένθους, είναι η θλίψη, που στην πραγματικότητα αποτελείται από πολλά μικρότερα κομμάτια.  Η θλίψη είναι αναπόφευκτη, ακόμα και στην περίπτωση που ο θάνατος είναι αναμενόμενος.  Οι άνθρωποι συνηθίζουν να λένε πως η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία.  Επίσης, οι άνθρωποι πιστεύουν πολύ στα «θαύματα»κι έτσι σχεδόν ποτέ δεν μπορούν να δεχτούν το τέλος, παρά μόνο όταν αυτό πραγματικά έρθει.  Μέχρι την τελευταία στιγμή, οι περισσότεροι ελπίζουν πως κάτι θα αλλάξει και η απώλεια θα αποφευχθεί.  Φυσικά, υπάρχουν στη ζωή παραδείγματα ανθρώπων που κατάφεραν να σωθούν από βέβαιο θάνατο, όμως δεν μιλάμε γι’ αυτά τα παραδείγματα.  Μιλάμε για το πένθος ως παραδοχή της ιδέας του θανάτου – απώλειας  και ο περισσότερος κόσμος αρνείται να παραδεχτεί το αναπόφευκτο, μέχρι εκείνο να του χτυπήσει την πόρτα.  Τότε, η θλίψη είναι πολύ μεγαλύτερη και ο άνθρωπος κινδυνεύει να χαθεί μέσα της.  

Ο πανικός είναι κομμάτι της θλίψης.  Κυριεύει τους ανθρώπους που βιώνουν την απώλεια, τους κάνει να πιστεύουν πως ο ίδιος ο ουρανός πρόκειται να πέσει και να τους πλακώσει, πως τίποτα δεν είναι σταθερό και πως όλα είναι ικανά να θέσουν τη ζωή τους σε κίνδυνο.  Έντονο άγχος και νοσταλγία συνοδεύουν τον πανικό και αποπροσανατολίζουν το άτομο που πενθεί, σε σημείο που αυτός να μην ξέρει που βρίσκεται, τι μέρα είναι και τι να περιμένει.  Αυτές οι πρώτες εμπειρίες μετά την απώλεια είναι εξαιρετικά επίπονες.  Το άτομο που πενθεί χρειάζεται αμέριστη προσοχή και συμπαράσταση από το περιβάλλον του και τους ειδικούς υγείας.  Σε αυτό το σημείο, το άτομο αναζητά τον τεθνεώτα και η έλλειψη της παρουσίας του είναι ανυπόφορη.  Αρκετοί άνθρωποι αργούν να ξεπεράσουν αυτό το στάδιο ή ζουν σε ένα ψέμα, πιστεύοντας ή «βλέποντας» το νεκρό να ξαναζωντανεύει μπροστά στα μάτια τους με διάφορους τρόπους (π.χ. στέλνοντας σημάδια από τον άλλο κόσμο). Είναι σημαντικό για τον θεραπευτή που δουλεύει με συγγενείς τεθνεώτων, να καταλάβει τη συμβολική αξία των τελετουργιών που ακολουθεί ο συγγενής μετά την απώλεια του αγαπημένου προσώπου και κατά τη διάρκεια του πένθους.  Ορισμένα πράγματα δεν μπορούν να αποφευχθούν, είναι κομμάτια της θεραπευτικής διαδικασίας.  Η παραδοχή το θανάτου θέλει πολύ δουλειά προκειμένου να ολοκληρωθεί αλλά οι αναμνήσεις και τα τελετουργικά που εμπλέκουν ζωντανούς και νεκρούς σε ένα παιχνίδι ψυχολογικής επιβίωσης, είναι μια σχεδόν αναγκαία διαδρομή για το κλείσιμο του κύκλου."

Είναι φυσικό να θέλουμε να αποφύγουμε τις επώδυνες αναμνήσεις μετά από μια σημαντική απώλεια. Ωστόσο, η διαχείριση τέτοιων αναμνήσεων μπορεί να προάγει τη θεραπεία. Κάθε ανάμνηση στέλνει ένα κύμα συγκίνησης μέσα μας, βοηθώντας μας να αναγνωρίσουμε πλήρως τα συναισθήματά μας, να ανακαλύψουμε τη δύναμη της ζωής, να μνημονεύσουμε με τον καλύτερο τρόπο αυτόν που έχει φύγει - όχι παραδομένοι στην απόσυρση και τον "ζωντανό θάνατο" αλλά "πατώντας" πάνω του, νικητές!

Ανακαλύπτοντας την ηρεμία, μέσα από την ανάμνηση

Ενώ η θλίψη συχνά φέρει μεγάλο βάρος, αυτό εξισορροπείται από την ευδαιμονία που βρίσκεται στις αναμνήσεις. Οι αναμνήσεις όμορφων εποχών που περάσαμε με αγαπημένα πρόσωπα, μας θυμίζουν ότι η αγάπη επιμένει, ακόμη και αφού αυτά έχουν φύγει.

Κατασκευάζοντας καινούριες αναμνήσεις προς τιμήν των ανθρώπων που έφυγαν

Μέσα από το ταξίδι της θλίψης, συνειδητοποιούμε τη σημασία της δημιουργίας νέων αναμνήσεων που τιμούν αυτούς που χάσαμε. Αυτή η πρακτική μάς βοηθά να πλοηγηθούμε στα συναισθήματά μας, διατηρώντας παράλληλα το πνεύμα των αγαπημένων μας προσώπων ζωντανό. Για παράδειγμα, μερικοί ξεκινούν μια παράδοση να φυτεύουν λουλούδια ή δέντρα στη μνήμη αυτών που πέρασαν από τη ζωή. Κάθε άνθιση χρησιμεύει ως ένας ζωντανός φόρος τιμής στην ύπαρξή τους και στην ομορφιά που αυτοί έφεραν στη ζωή. Η φροντίδα αυτών των φυτών ή δέντρων τους επιτρέπει να "καλλιεργούν" τις αναμνήσεις τους και να δημιουργούν νέες στιγμές υγιούς προβληματισμού, που εμπλουτίζουν την εμπειρία του πένθους.

Ένας όμορφος κήπος με λουλούδια που συμβολίζει τη μνήμη και τον προβληματισμό.

Ανακαλύπτοντας την ομορφιά μέσα από το μοίρασμα

Η εύρεση ανακούφισης στις αναμνήσεις, είναι συχνά μια κοινή εμπειρία. Η συγκέντρωση με την οικογένεια και τους φίλους για να μοιραστείτε ιστορίες μπορεί να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη του χαμένου αγαπημένου προσώπου, καλλιεργώντας μια αίσθηση σύνδεσης για όσους πενθούν.

Για παράδειγμα, αρκετοί άνθρωποι βρίσκουν παρηγοριά στο να μοιράζονται ιστορίες για τη ζωή των παππούδων και των γιαγιάδων τους. Κάθε άτομο συνεισφέρει ένα κομμάτι στην χειροποίητη "κουβέρτα" της κληρονομιάς του, που πλέκει το ίδιο με ιστορίες, ανέκδοτες αφηγήσεις, γέλια και κλάμματα. Αυτό το μοίρασμα, όχι μόνο παρέχει συναισθηματική υποστήριξη, αλλά ενισχύει τη σύνδεση που παραμένει ανάμεσά τους.

Η θλίψη ως διαδρομή

Η διεργασία της θλίψης δεν είναι μία ευθεία γραμμή. Έχει σκαμπανεβάσματα που αναδύονται με απροσδόκητους τρόπους. Οι αναμνήσεις μπορούν να προκαλέσουν πόνο και ζεστασιά. Το να αγκαλιάζουμε κάθε πτυχή των αναμνήσεων μας - τόσο χαρούμενες όσο και επώδυνες - είναι ζωτικής σημασίας για τη διαδικασία θεραπείας μας.

Η θλίψη κατά την ψηφιακή εποχή

Στον σημερινό ψηφιακό κόσμο, η τεχνολογία προσφέρει νέους τρόπους για να θυμόμαστε τα αγαπημένα μας πρόσωπα. Οι πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να λειτουργήσουν ως χώροι για την ανταλλαγή αναμνήσεων, επιτρέποντάς μας να γιορτάσουμε τη ζωή τους με έναν ευρύτερο κύκλο φίλων και οικογένειας. Ωστόσο, η εύρεση ισορροπίας είναι ζωτικής σημασίας. Αν και το να μοιραζόμαστε αναμνήσεις στο διαδίκτυο μπορεί να είναι παρήγορο, οι προσωπικοί μας "χώροι", οι σκέψεις και τα συναισθήματα μας, έχουν αξία και με το να παραμένουν μια προσωπική και όχι δημόσια υπόθεση. Η επίτευξη της ισορροπίας μάς βοηθάει να ταξιδέψουμε στη θλίψη, διατηρώντας παράλληλα τις πιο σημαντικές σε μας αναμνήσεις.

*Η Δέσποινα Λιμνιωτάκη είναι Κοινωνική Ψυχολόγος, Συνιδρύτρια της The Healing Tree community for Mental Health και Εντεταλμένη Σύμβουλος Δημόσιας Υγείας και Δημοτικών Ιατρείων για τον Δήμο Αθηναίων.