Είναι το δημογραφικό πρόβλημα μια υπαρξιακή κρίση της εποχής μας;

Το δημογραφικό «πρόβλημα» είναι πράγματι ένα τεράστιο, δύσκολο θέμα προς επεξεργασία.

Θα ήταν ευχής έργο αν αυτή η επεξεργασία μπορούσε να γίνει από μια διεπιστημονική ομάδα ανοιχτόμυαλων ανθρώπων που θα εξέταζαν όλους τους λόγους για τους οποίους οι κοινωνίες κατέληξαν στη συνειδητή απόφαση να τεκνοποιούν λιγότερο ή και καθόλου και, στη συνέχεια, τα αποτελέσματα αυτής της δουλειάς να χρησιμοποιούνταν ως βάση για τη χάραξη στρατηγικών ενθάρρυνσης περισσότερων γεννήσεων και δημιουργίας οικογενειών. Είναι επίσης ενδιαφέρον το γεγονός ότι συζητάμε για γεννήσεις αλλά όχι για οικογένειες, δηλαδή παραβλέπουμε τις βαθύτερες παραμέτρους που οδηγούν στη μη πρόθεση να κάνει κάποιος παιδιά.

Αντί γι’ αυτή τη δουλειά, η συζήτηση για το δημογραφικό «πρόβλημα» (και το βάζω σε εισαγωγικά επειδή δεν πιστεύω καν ότι πρέπει να το δούμε ως μαθηματικό πρόβλημα, ως μια εξίσωση στην οποία θα αλλάξεις τις τιμές και θα προκύψει διαφορετικό αποτέλεσμα, αλλά ως μια χωρίς προηγούμενο, αχαρτογράφητη τάση του σύγχρονου κόσμου, δηλαδή για κάτι πιο απαιτητικό να αναστρέψεις στη χώρα σου και κατ’ επέκταση σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή ήπειρο, μονοκοπανιάς) εξαντλείται στη διαπίστωση σχετικά με τον γηράσκοντα πληθυσμό της Ευρώπης, τον κίνδυνο ανατροπής των δημόσιων προϋπολογισμών και το επικείμενο ζοφερό, γεωπολιτικό μας μέλλον. Όλα τα παραπάνω είναι απολύτως αληθινές, ορατές και άμεσες απειλές που οφείλουμε να λάβουμε υπόψη. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν αντίστοιχες άμεσες λύσεις του περιεχομένου που προτείνει η παρούσα κυβέρνηση: δεν θα αντιστρέψεις την κοινωνική αλλαγή που εκδηλώνεται εδώ και χρόνια μαζικά και με ένταση με προτάσεις παιδοφύλαξης, ως άλλη ελληνίδα μάνα που ικετεύει την κόρη της να κάνει παιδί χωρίς άγχος μια που οι παππουδογιαγιάδες είναι πρόθυμοι να το μεγαλώσουν οι ίδιοι για λογαριασμό της (παρόλα αυτά δεν απαξιώνουμε τις προτάσεις παιδοφύλαξης για τις εργαζόμενες οικογένειες με παιδιά αλλά ούτε χαιρετίζουμε την παιδοφύλαξη από μόνη της ως φεμινιστικό μέτρο που περίτρανα αποδεικνύει ισότητα ή οτιδήποτε άλλο. Ωστόσο, αυτό είναι θέμα για άλλο άρθρο).

Η αλήθεια είναι ότι, τουλάχιστον από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα μέχρι σήμερα, ζούμε ένα τρομακτικό κοινωνικό πείραμα που δεν έχει προηγούμενο και του οποίου τα αποτελέσματα βιώνουμε με δέος: πρόκειται για την επανάσταση του ατόμου και όλων των στόχων και των επιθυμιών που το αφορούν. Έζησαν ποτέ οι παππούδες μας τη Μεγάλη Παραίτηση στην εργασία, δηλαδή τη μαζική αποχώρηση εργαζομένων από προηγούμενες θέσεις με την απαίτηση για εξεύρεση ή δημιουργία δουλειάς που σε «αυτοεκπληρώνει», που «γεμίζει την ψυχή σου» ή σε κάνει να απολαμβάνεις τη ζωή; Έζησαν τη Μεγάλη Επαναξιολόγηση κατά την οποία πηγαίνεις για συνέντευξη για δουλειά και ρωτάς εσύ τον συνεντευξιαστή να σου απαριθμήσει όλους τους λόγους για τους οποίους θα έπρεπε εσύ, ο πολύτιμος κι αδιαπραγμάτευτος εαυτός, να τον προτιμήσεις; Και γιατί να χαραμίσεις τα ταλέντα σου σε ένα αχάριστο; Ξεκίνησα από την εργασία επειδή υποτίθεται ότι η οικονομία δημιουργεί τα κίνητρα, αλλά είναι τελικά μόνο αυτό;

Ας πάμε στις σύγχρονες μεταλλάξεις της προσωπικής και κοινωνικής ζωής που σαφέστατα βελτιώθηκε σε ποιότητα και επιλογές με τρόπο που να μας κάνει αυτάρκεις ή τουλάχιστον να μας δίνει αυτή την ψευδαίσθηση. Δυστυχώς για το δημογραφικό, αυτάρκεια σημαίνει ότι - παρόλο που μπορεί να επιθυμείς τον άλλο άνθρωπο - δεν τον χρειάζεσαι απαραίτητα για να επιβιώσεις. Στις μέρες μας, περισσότεροι άνθρωποι έχουν τα χρήματα, τη θέση, την εκπαίδευση και την καλλιέργεια να διεκδικήσουν ακόμα περισσότερα, για ποιον άραγε; Ξανά, για τον εαυτό τους. Και παρόλο που ακούω ότι η συντροφικότητα είναι κάτι περισσότερο από αστικός μύθος, δηλαδή αποτελεί πραγματική, συναισθηματική ανάγκη για πολλούς, η εξασφάλιση αυτής της ανάγκης δεν φαίνεται στατιστικά να ικανοποιείται από ένα συγκεκριμένο και μόνιμο σύντροφο σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας: τα διαζύγια έχουν εκτοξευτεί την ίδια στιγμή που οι γάμοι μειώνονται ή καθυστερούν ηλικιακά για τους εμπλεκόμενους σε αυτούς. Θέλετε να βάλουμε και τους θανάτους; Στο βιβλίο των Ficher και Hout, Century of Difference, How America Changed in the Last One Hundred Years αναφέρεται ξεκάθαρα το πώς το προσδόκιμο με τη γενικότερη αύξηση των συνολικών ετών ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες δημιούργησε όχι απλώς στρατιές ανθρώπων που ζουν επί χρόνια μόνοι για διάφορους λόγους (θάνατοι, διαζύγια κλπ) αλλά δημιούργησε και τις συνθήκες για να μπορεί κάποιος να ζει ποιοτικά καλά μόνος και να του αρέσει κιόλας. Και αν συντρέχουν όλοι οι λόγοι για να μπορείς να ζεις ποιοτικά καλά μόνος, τότε γιατί να κάνεις διαφορετικά; Η ερώτηση που θα έπρεπε να μας προβληματίζει εδώ είναι «γιατί;» – γιατί το να ζεις μόνος, με κανένα πάνω από το κεφάλι σου (ή έστω με κανένα που να μη σε «καταλαβαίνει») έγινε τόσο ελκυστική επιλογή για τόσες πολλές διαφορετικές ηλικίες, σήμερα.

Αλλά ας δούμε λίγο το τι γίνεται και στην πολιτική. Η εποχή μας χρειάζεται να απαντήσει όχι απλά σε θέματα ταυτότητας (και τι άλλο να είναι η identity και τα identity politics από μια επίκληση στο να αναγνωρίσεις και να κάνεις ορατά όλα τα χαρακτηριστικά των ομάδων που τις κάνουν διαφορετικές και επομένως αξιοπρόσεκτες και αξιοσέβαστες, δηλαδή όχι σόπατο στην συνθεώρηση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε οι λαοί. Αλλά αν δεν πρέπει να τσουβαλιάζεις τις κοινωνικές ομάδες, ομοίως χρειάζεται να ακούσεις τα προβλήματα κάθε μίας ξεχωριστά και να λειτουργήσεις αντίστοιχα. Hello δημογραφικό. Εκτός να πιστεύεις ότι υπάρχει μια πίστη και μια πεποίθηση που διαπερνάει όλες τις απαιτήσεις όλων των κοινωνικών ομάδων και αυτή είναι η λαχτάρα για τεκνοποίηση. Για την ακρίβεια, νομίζω ότι το δημογραφικό έχει εξολοκλήρου εκπέσει ως προτεραιότητα). Έχουμε λοιπόν σήμερα όχι απλά την ταυτότητα αλλά κάτι ψυχονοητικά βαθύτερο: την ανάγκη για κατανόηση της καθημερινής εμπειρίας των ατόμων και μαζί με αυτό, την ανάγκη τους για κατανόηση των διαδρομών μέσα από τις οποίες υπήρξαν θύματα στο παρελθόν, το ατομικό και συλλογικό τραύμα που τους οδήγησε σε αυτή την κατάσταση (η εσωτερική εμπειρία έγινε θεός). Ταυτόχρονα, χρειάζεται να υπομείνεις τη μόδα της αδιάκοπης διαμαρτυρίας εις βάρος των ρεαλιστικών απαντήσεων, όπως ενισχύθηκε από τα κοινωνικά δίκτυα, μια τάση που μοιάζει με μαγγανοπήγαδο χωρίς πάτο. Ενίοτε οι κυβερνήσεις νομίζουν ότι θα γεφυρώσουν το χάσμα με διορισμούς και επιδόματα, μόνο και μόνο για να πέσουν πιο χαμηλά και να ξεπουληθούν ολότελα για να ικανοποιήσουν τα αδηφάγα υπαρξιακά μας ερωτήματα.

Απέναντι σε όλη αυτή τη σύγχυση, η μοναδική φασόν, one-size-fits-all «απάντηση» για το δημογραφικό πρόβλημα που προτείνεται με ενθουσιασμό, είναι η μετακίνηση πληθυσμών. Μακάρι να ήταν τόσο εύκολη όσο υπήρξε σε τόσο παλιούς, προηγούμενους αιώνες που οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν ίσοι απέναντι στις χαμηλές προσδοκίες από τη ζωή, ώστε απλά να απαιτούνταν από μας να κοπιάρουμε το πρωτότυπο. Ο ισχυρισμός ότι ο οποιοσδήποτε λαός μανιπουλάρεται, χειραγωγείται ή χορεύει στο ρυθμό που θα του παίξεις το ντέφι επειδή θα ανταλλάξεις το γεννοβόλημα και τη συνταξιοδοτική πυραμίδα με τις συνθήκες εργασιακής γαλέρας (τις δουλειές που αφήσαμε εμείς δηλαδή για να κυνηγήσουμε την αυτοεκπλήρωση) κι ένα πιάτο φαί, είναι όχι μόνο κουτός αλλά και βαθύτατα προσβλητικός. Κι όλα τα παραπάνω, αν υποθέσουμε ότι έχεις λύσει θέματα ενσωμάτωσης, ιθαγένειας, συλλογικής αποδοχής, ακροδεξιών και ακροαριστερών ψυχοπαθών που δυναμιτίζουν την ατμόσφαιρα μεταφορικά και κυριολεκτικά, αποφάσεων για το σε ποιες περιοχές θα στείλεις ποιους, υποδομών κλπ Πώς φιλοδοξείς να λύσεις ένα πρόβλημα, αντικαθιστώντας το με ένα άλλο για το οποίο δεν θέλεις πολλές φορές ούτε να συζητήσεις.

Μα τότε τι μας επιφυλάσσει το μέλλον, όντας λίγοι, χαμένοι στη μετάφραση και διαφωνούντες στα περισσότερα; Ελπίζω ότι μας επιφυλάσσει τη σοβαρότητα δημόσιων, διακομματικών συζητήσεων για το θέμα, αντί για συγκεντρώσεις εκ των προτέρων συναινούντων υπαλλήλων της κυβέρνησης σε συνέδρια που έχουν ως μοναδικό στόχο να βγάλουν καλό πρόσωπο προς τα έξω, ότι ας πούμε γίνεται κάτι εκεί που δεν τολμάς ούτε κατά διάνοια να θίξεις την ταμπακιέρα. Ευτυχώς και εξαιτίας της αυτό-προόδου που συζητήσαμε παραπάνω, έχουμε πολύ περισσότερους ανθρώπους από όλα τα πεδία, έτοιμους να διαβουλευτούν και να καταλήξουν σε συμπεράσματα - προτού καταλήξουμε να γεννήσουμε παιδιά, θα χρειαστεί να γεννήσουμε ιδέες: δύσκολος ο τοκετός αλλά κάποιοι πρέπει να τον φέρουν εις πέρας.

* Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στον ιστότοπο marketnews.gr, στις 14/06/2022